Gjetjet dhe rekomandimet tona
Hulumtimi analizoi narrativat dhe ideologjitë më të gjera të të djathtës ekstreme dhe grupeve të tjera ekstremiste ose nacionaliste. Raporti ofron një hartë të këtyre ideologjive, narrativave dhe besimeve, prirjeve dhe lëvizjeve të tyre themelore, duke shërbyer si një paralajmërim i hershëm dhe mekanizëm veprimi i hershëm.
Hulumtimi analizoi narrativat dhe ideologjitë më të gjera të të djathtës ekstreme dhe grupeve të tjera ekstremiste ose nacionaliste.
Vlerësoni se si media dhe media sociale formësojnë narrativat rreth çështjeve dhe konflikteve etnike përmes analizës së përmbajtjes, duke përcaktuar nëse ato promovojnë apo zbutin ideologjitë radikale.
Hulumtoi se si ankesat e pazgjidhura nga epoka e konfliktit të Kosovës dhe dështimet në drejtësinë tranzicionale kontribuojnë në ideologjitë ekstremiste dhe/ose të ekstremit të djathtë, duke përdorur rishikime të literaturës, fokus grupe dhe intervista me ekspertë, aktivistë të të drejtave të njeriut dhe gazetarë.
Eksploroi se si perceptimet e padrejtësisë, pasigurisë dhe mosbesimit në institucione kontribuojnë në ekstremizëm ose mbështesin ndërtimin e paqes, bazuar në njohuritë nga fokus grupet, diskutimet publike, seminaret dhe intervistat me ekspertë të kryera gjatë hulumtimit.
Shqyrtoi natyrën dhe formën e ekstremizmit në Kosovë, duke analizuar nëse ideologjitë ekstremiste dhe/ose ekstremizmi i ekstremit të djathtë janë të organizuara dhe kanë aftësi mobilizuese përmes seminareve me aktorë të vijës së parë, fokus grupeve me të rinjtë dhe intervistave me ekspertë, anëtarë të komunitetit dhe palët e interesuara.
Vlerësoi rolin e aktorëve të huaj keqdashës në nxitjen dhe përhapjen e ideologjive ekstremiste dhe narrativave të së djathtës ekstreme në Kosovë përmes intervistave, hulumtimeve në zyrë dhe analizave të profileve të ndryshme në platformat e mediave sociale. Kjo eksploroi se si ndikimet e jashtme formojnë dinamikën e radikalizimit lokal dhe përhapin narrativa ekstremiste.
Etno-nacionalizmi në Kosovë buron nga tregimet konkurruese historike ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve, veçanërisht për luftën e viteve 1990. Të rinjtë shqiptarë shpesh e shohin atë si një luftë për çlirim nga shtypja serbe, duke theksuar sakrificën, ndërsa serbët e konsiderojnë atë si një “konflikt” mbrojtës kundër kryengritjes shqiptare, duke e portretizuar veten si viktima. Intervistat dhe fokus grupet tregojnë se në mesin e të rinjve shqiptarë, nacionalizmi është më shumë i një lloji mbrojtës — i fokusuar në mbrojtjen e sovranitetit të Kosovës dhe kërkimin e drejtësisë për të kaluarën, sesa në përjashtimin e grupeve të tjera etnike. Ndjenja dominuese është: “Ne kemi sakrifikuar mjaftueshëm dhe do të luftojmë për të mbrojtur vendin tonë”.
Lëvizjet anti-gjinore në Kosovë e portretizojnë feminizmin, të drejtat e LGBTIQ+ dhe autonominë riprodhuese si kërcënime ndaj vlerave tradicionale. Këto narrativa promovohen përmes gjuhës së urrejtjes publike, fushatave në mediat sociale, madje edhe debateve parlamentare. Gratë etiketohen si “korruptuese” të normave shoqërore kur kërkojnë barazi. Këto lëvizje jo vetëm që synojnë të drejtat e grave, por gjithashtu shtyjnë kundër vlerave demokratike si pluralizmi, barazia dhe përfshirja.
Mizogjinia është e përhapur edhe tek të rinjtë, me tregime në rritje që justifikojnë dhunën ndaj grave dhe kundërshtojnë barazinë gjinore. Mediat sociale i përforcojnë këto qëndrime, shpesh duke normalizuar dhunën dhe duke promovuar retorikë antigjinore nën maskën e normave kulturore dhe fetare.
Narrativat fetare po shfaqen, shpesh të lidhura me debatet rreth identitetit kombëtar dhe fetar. Të rinjtë e përdorin gjithnjë e më shumë fenë si një mjet për formimin e identitetit në reagim ndaj kërcënimeve të perceptuara nga vlerat perëndimore, duke përfshirë të drejtat e LGBTIQ+.
Ndërsa rrjetet e organizuara ekstremiste fetare kanë rënë për shkak të masave të rrepta nga institucionet e sigurisë së Kosovës, ideologjia nuk është zhdukur. Rrëfimet ekstremiste janë përshtatur, duke u bërë më delikate dhe më të individualizuara. Për shembull, disa komunitete dhe grupe vazhdojnë të zbatojnë norma të ngurta fetare në mënyrë private, të tilla si kufizimi i roleve të grave, ruajtja e ciklit të përjashtimit dhe radikalizimi konservator.
Megjithëse të intervistuarit, grupet e fokusit dhe pjesëmarrësit e seminarit nuk theksuan një rritje të konsiderueshme të ekstremizmit të krahut të djathtë, ata identifikuan disa faktorë rreziku që mund të kontribuojnë në shfaqjen e tij. Këto përfshijnë: narrativat historike konfliktuale, sfidat e qeverisjes, polarizimin e thellë shoqëror dhe politik, ngritjen e narrativave dhe grupeve etno-nacionaliste, tendencat antigjinore, sulmet në rritje ndaj mediave kryesore dhe “establishmentit” dhe forma të tjera të ekstremizmit, si p.sh. bullizmi tek të rinjtë në shkolla.
Identiteti kosovar, i lidhur me shtetin e Kosovës, po bëhet gjithnjë e më dominues tek të rinjtë shqiptarë në krahasim me identitetin shqiptar të lidhur me shtetin shqiptar. Ky ndryshim nxitet nga simbolet kombëtare, siç është flamuri i Kosovës, dhe krenaria për arritjet globale si fitoret olimpike. Megjithatë, identiteti fetar ende konkurron me identitetin kombëtar, shpesh duke e zëvendësuar atë. Mungesa e integrimit të diversitetit dhe multikulturalizmit në këtë identitet në zhvillim krijon rrezikun e interpretimeve ekskluzive ose radikale të asaj që do të thotë të jesh “Kosovar”.
Platformat dixhitale si TikTok, X, Facebook, Telegram dhe Instagram shërbejnë si baza për rritje të ekstremizmit duke përhapur dezinformata, gjuhë të urrejtjes dhe teori konspirative. Sidomos të rinjtë e pambrojtur, të cilëve u mungojnë aftësitë e të menduarit kritik ose shkrim-leximi mediatik, ose ndoshta përballen me izolim, janë veçanërisht të rrezikuar. Fushatat që synojnë grupet e margjinalizuara, të tilla si ngacmimi publik i individëve LGBTIQ+ ose gra sinjalizuese, shpesh fillojnë dhe marrin vrull në internet, duke përforcuar diskriminimin dhe ekstremizmin offline.
Mungesa e edukimit mbi diversitetin, të drejtat e njeriut dhe edukimin mediatik përjetëson intolerancën dhe ndjeshmërinë ndaj narrativave ekstremiste. Shkollat shpesh dështojnë t’u ofrojnë të rinjve mjetet për të analizuar në mënyrë kritike dezinformimin ose për t’u angazhuar në mënyrë konstruktive me këndvështrime të ndryshme. Ky deficit arsimor lejon që ekstremizmi të lulëzojë, pasi të rinjve u mungojnë njohuritë dhe kornizat për të sfiduar ideologjitë radikale.
Pajtimi në Kosovë pengohet nga traumat historike të pazgjidhura dhe tregimet kontradiktore për luftën. Pjesëmarrësit e fokus grupeve theksuan “një tendencë, veçanërisht në mesin e disa OShC-ve, për të barazuar vuajtjet dhe viktimat e shqiptarëve dhe serbëve gjatë luftës”. Ata argumentuan se kjo qasje minon procesin e pajtimit dhe rrit etno-nacionalizmin, pasi shqiptarët ishin viktimat kryesore të luftës, ndërsa viktima serbe, edhe pse e pranishme në raste individuale, nuk pasqyron përvojën e komunitetit në tërësi. Pjesëmarrësit theksuan gjithashtu mungesën e mirëkuptimit të përbashkët ose bazës së përbashkët në lidhje me luftën, duke përfshirë terminologjinë e përdorur për ta përshkruar atë, gjë që ndërlikon diskutimet për të ardhmen. Për më tepër, mungesa e një themeli të përbashkët për dialog të qëndrueshëm, e kombinuar me izolimin e komunitetit dhe perceptimet e ndryshme historike, vazhdon të pengojë integrimin dhe bashkëjetesën.
Qëndrueshmëria kundër ekstremizmit i ka rrënjët në shoqëri të forta dhe kohezive.
Ministria e Arsimit, Shkencës, Teknologjisë dhe Inovacionit (MESTI) duhet të inkorporojë edukimin mediatik si një komponent thelbësor të kurrikulës kombëtare, duke siguruar që ai të jetë i integruar në të gjitha lëndët dhe nivelet e klasave.
Mësuesit duhet të marrin pjesë në programe të specializuara trajnimi për të rritur aftësitë e tyre në të menduarit kritik, njohjen e gjuhës së urrejtjes dhe kundërvajtjen e narrativave ekstremiste.
OShC-të në partneritet me shkollat dhe autoritetet lokale arsimore, duhet të zhvillojnë seminare dhe sesione në komunitet të fokusuara në edukimin mediatik dhe luftimin e dezinformimit.
Administratat e shkollave duhet të krijojnë kanale të strukturuara komunikimi me prindërit dhe të zbatojnë sisteme të paralajmërimit të hershëm për të parandaluar forma të ndryshme të rritjes së ekstremizmit tek të rinjtë.
MESTI duhet të zhvillojë politika që promovojnë praktika gjithëpërfshirëse dhe inkurajojnë krijimin e kundër-narrativave për të luftuar ideologjitë ekstremiste.
Bashkitë lokale, në partneritet me shkollat, duhet të krijojnë panele shumëdisiplinore të përbërë nga psikologë, sociologë dhe antropologë për të ofruar mbështetje të përshtatur për nxënësit në rrezik.
Bashkitë, në bashkëpunim me organizatat rinore, duhet të lehtësojnë programet sociale dhe kulturore të krijuara posaçërisht për të angazhuar të rinjtë.
Universitetet dhe organizatat studentore duhet të bashkëpunojnë me organizatat e shoqërisë civile (OSHC) për të ofruar seminare, seminare dhe fushata ndërgjegjësimi të udhëhequra nga kolegët që theksojnë rëndësinë e angazhimit të të rinjve në parandalimin e ekstremizmit.
Partneritetet publiko-private janë thelbësore për krijimin e mundësive të punësimit në zonat e pashërbyera dhe nxitjen e ndërvarësisë ekonomike ndërmjet komuniteteve. Iniciativa të tilla si stimujt e punësimit lokal, ndërmarrjet me bazë komunitare dhe projektet e zhvillimit rajonal duhet të kenë përparësi për të promovuar përfshirjen ekonomike.
Vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet fuqizimit të grupeve të margjinalizuara, duke përfshirë gratë, pakicat etnike, LGBTQI+ dhe individët me akses të kufizuar në burime, duke siguruar që rritja ekonomike të përfitojë në mënyrë të barabartë të gjitha segmentet e shoqërisë.
Qeveritë duhet të bashkëpunojnë me kompanitë e teknologjisë për të zhvilluar dhe zbatuar sisteme të avancuara monitorimi të afta për të zbuluar dhe hequr përmbajtje të dëmshme në internet, si gjuha e urrejtjes dhe propaganda ekstremiste.
Shkollat dhe universitetet duhet të krijojnë klube debati, të organizojnë diskutime në panel dhe të nisin fushata të shkrim-leximit dixhital për të promovuar të menduarit kritik, për të nxitur dialogun dhe për t’i pajisur studentët me aftësitë për të lundruar sfidat në internet me përgjegjësi.
Organet shtetërore që menaxhojnë drejtësinë tranzicionale duhet të funksionojnë pa ndikim politik, të shmangin paragjykimet etnike dhe të përfshijnë të gjitha komunitetet në mënyrë transparente dhe të barabartë për të ndërtuar besimin dhe legjitimitetin.
Proceset e drejtësisë tranzicionale duhet t’u përmbahen parimeve të DwP, duke siguruar drejtësi, gjithëpërfshirje dhe dinjitet. Parimet kryesore përfshijnë: 1.Trajtimi i viktimave dhe të mbijetuarve me integritet dhe dinjitet. 2. Përqendrimi i viktimave dhe i të mbijetuarve në të gjitha aktivitetet dhe diskutimet e DwP. 3. Mbrojtja e identitetit të viktimave, të mbijetuarve dhe familjeve të tyre. 4. Promovimi i barazisë, gjithëpërfshirjes dhe pajtimit. Përfshirja e një qasjeje të bazuar në gjini në të gjitha proceset DwP. 5. Ndalimi i individëve të dënuar për krime lufte që të mbajnë poste publike ose të lavdërohen si heronj. 6. Shmangia e atribuimit kolektiv të keqbërjeve ose krimeve të luftës. 7.Sigurimi i diskursit publik mbi DwP të bazuar në prova. Kundërshtimi aktiv i gjuhës së urrejtjes në të gjitha nivelet.
MESTI duhet t’i japë prioritet integrimit të klasave të ndryshme për të nxitur ndërveprimin dhe shkëmbimin kulturor ndërmjet nxënësve me prejardhje të ndryshme etnike.
Parlamenti i Kosovës duhet të miratojë Kodin Civil, duke përfshirë dispozitat për shërbimet e aksesueshme të fekondimit të asistuar, për të promovuar barazinë gjinore dhe për të luftuar në mënyrë efektive dezinformimin.
Komisioni i Pavarur për Media, në bashkëpunim me organet e medias, duhet të bashkëpunojë me platformat e mediave sociale për të rregulluar në mënyrë efektive gjuhën e urrejtjes dhe dezinformimin.
Qeveritë lokale dhe Ministria e Punëve të Brendshme duhet të zgjerojnë modelin e Mekanizmit Referues të pionieruar nga Komuna e Gjilanit, duke siguruar bashkëpunim ndërmjet autoriteteve lokale, policisë dhe komuniteteve.
Komunat duhet të krijojnë rrjete lokale të anëtarëve të besuar të komunitetit, duke përfshirë mësuesit, udhëheqësit fetarë dhe punonjësit socialë, për të monitoruar dhe trajtuar herët shenjat e radikalizimit.
Ministria e Punëve të Brendshme dhe institucionet e sigurisë duhet të promovojnë në mënyrë aktive një identitet gjithëpërfshirës në të gjitha komunitetet duke siguruar përdorimin dhe respektimin e vazhdueshëm të simboleve kombëtare në institucionet publike.
OShC-të dhe udhëheqësit e komuniteteve duhet të bashkëpunojnë për të rritur ndërgjegjësimin për rëndësinë e simboleve kombëtare në bashkimin e popullatës multietnike të Kosovës.
Metodologjia jonë është krijuar për të trajtuar shkaqet rrënjësore të ekstremizmit, ndërkohë që pajis komunitetet me mjetet që u nevojiten për të nxitur paqen dhe përfshirjen. Duke kombinuar kërkimin, edukimin dhe veprimin, ne synojmë të krijojmë ndryshime të qëndrueshme dhe të ndërtojmë një Kosovë më të fortë dhe të bashkuar.
